Waarin technologie integriteit doet verdwijnen

Moeilijk begrip, integriteit. Integer handelen betekent zoveel als conform regels handelen. Daaronder worden ook jouw eigen regels, je sociale normen en waarden verstaan. Da's meteen het lastige. Regels kunnen botsen. Bekendst is wellicht de gewetensnood van een militair in oorlogstijd. Dat lot treft echter ons allemaal; meer of minder (duidelijk).

Er bestaat een mooi boek over hen: Street Level Bureaucrats. Lipsky beschrijft daarin die mensen die de regels en verordeningen moeten uitvoeren. Politiemensen, sociale dienstmedewerkers en UWVers, (verzekerings)claimbeoordelaars, bouwinspecteurs: bedenk ze maar.

Het interessante aan Lipsky's boek is dat daarin de nodige aandacht wordt besteed aan 'discretionaire bevoegdheid'. Dat is de ruimte regels toe te passen, of niet. Die discretionaire bevoegdheid leidt tot ongelijke behandeling, zo is de publieke opinie. Als er iets is waaraan 'we' een hekel hebben, dan is dat willekeur. En dus zijn er regels, en nog meer regels, om die willekeur in te dammen.

Maar: meer regels leiden juist tot méér (discretionaire) vrijheid.

Die paradox is al oud, en bekend. Maar nooit doorbroken. Regels, en zeker véél regels, geven vrijheid doordat de regels kunnen worden gebruikt ter legitimatie van gedrag. Eén eenduidige regel is lastig te omzeilen. Op het moment dat het er meer worden - en zeker als die elkaar gaan beïnvloeden - vergroot je de mogelijkheid af te wijken. Je kunt dan min of meer gaan kiezen wat geldend is. Alleen een gesloten - een zichzelf nergens tegensprekend - systeem voorkomt dat. Onze wet- en regelgeving ís niet gesloten.

Dus hebben veel beslissers de ruimte regels wel of niet toe te passen. Da's maar goed ook, want alleen op die manier kunnen zij hun eigen integriteit en vakmanschap uiten; en maatwerk leveren. Maatwerk om een probleem op te lossen vereist af en toe de regels buigen.

Inderdaad, de scheidslijn met fraude is dichtbij. Fraude - het voor eigen gewin verbuigen van regels - is echter systematisch bevoordelen. Een cynicus zou ook dat maatwerk noemen.

Leidraad voor handelen zou 'het morele kompas' moeten zijn. Regels zijn in die context instrumenten. Integriteit is daarom gebaseerd op vertrouwen en verantwoording achteraf. Wellicht in bepaalde gevallen zelfs niet eens helemaal te verantwoorden.

Maar we slopen integriteit uit de samenleving.

Niet alleen regels, vooral ook technologie, is debet aan die ontmenselijking. Hoe oneerlijk soms: integriteit is een ménselijke eigenschap. Het afwegen van belangen, gevolgen, noodzaak: allemaal aspecten die een integer besluit omringen. Want de beroemde 'gelijke monniken, gelijke kappen' en 'in dezelfde situatie hetzelfde oordelen' zijn ideaaltypen. Ze bestaan niet. Condities, omstandigheden verschillen altijd van persoon tot persoon.

Toch wordt door beleidsmakers gedacht in generieke maatregelen. Toch worden computersystemen ontwikkeld die 'eerlijk' zijn. En verdwijnt integriteit uit ons handelen. Want steeds meer adviseren computers 'neutraal' hoe te beslissen. Waarom zou je je dan nog iets gelegen laten liggen aan je eigen mores?

Het proces is sluipend. Haal de beslissingsbevoegdheid weg, maak afrekenen op 'fouten' tot norm, en het gesjoemel neemt toe. De regels worden vijand in plaats van instrument. Het verantwoorden van gedrag - vaak achteraf - komt steeds meer voor in de vorm van het passen van de beslissing binnen de regels. Lees de (onleesbare) officiële rapportages van die street level bureaucrats maar na.

In plaats van het probleem te onderkennen, is de reactie er technologische oplossingen tegenaan te gooien. Oplossingen die niets oplossen gaan oplossen, maar verergeren. Geautomatiseerde protocollen, registratiesystemen, tijdwaarneming, electronische dossiers: allemaal disciplineren ze. Je legt verantwoording af aan een díng.

Allemaal verzwakken ze het integriteitsbesef.

De tovenaar van Oz bestaat

Het was Erik Huizer die een tweet stuurde over een artikel in The Guardian waarvan de eerste regel luidt:

Government and industry have betrayed the internet, and us.

Overheid en industrie, machtsblokken, eenheden. Het is té makkelijk te stellen dat die niet bestaan; dat er meerdere lagen overheid bestaan en meerdere industrieën, zoals ook 'de (gemiddelde) mens' niet bestaat. En die werken echt niet allemaal in hetzelfde belang. Sterker, ze kunnen elkaar ook tégenwerken. Eén strakke regie is er niet. Of?!

Voordat ik verder ga: het artikel gaat daarna zo verder (inderdaad goed om bij stil te staan):

By subverting the internet at every level to make it a vast, multi-layered and robust surveillance platform, the NSA has undermined a fundamental social contract. The companies that build and manage our internet infrastructure, the companies that create and sell us our hardware and software, or the companies that host our data: we can no longer trust them to be ethical internet stewards.

This is not the internet the world needs, or the internet its creators envisioned. We need to take it back.

Zoals bij zoveel (complexe) zaken is ook dit geen kwestie van of-of, maar van en-en. Nee, er is geen sprake van coherente entiteiten als 'overheid', 'industrie' of 'mensen'. Toch is het goed je iets te realiseren.

Hoe breed is eigenlijk de basis voor beleidsvoorbereiding en vooral beslissing?

Die is smal, heel smal. Alhoewel bij voorbeeld de term 'overheid' breedte suggereert, is de realiteit anders. In veel gevallen bestaat 'de overheid' uit een handjevol personen. En ja, dat gaat ook op voor 'de industrie', 'de wetenschap' en 'de adviesorganisatie'. De feitelijke basis voor ons collectief handelen is véél smaller dan we denken.

Het invloedrijke planbureau waar ik ooit werkte, doet aanbevelingen en onderzoek. Daarvoor worden ook externe opdrachten uitgezet en adviezen ingewonnen. Maar het is één, of soms enkele, wetenschapper die daaruit het rapport destilleert, die de grote lijn aangeeft en benoemt. In het traject van managementbespreking en ambtelijk overleg is aanpassing mogelijk, maar gebeurt dat vaker marginaal dan fundamenteel. In dat laatste geval zal eerder 'de onderste bureaula' worden gezocht (en grijpt dus weer een enkel persoon en niet een instituut in).

Verscholen in en achter anonieme instituten is het veilig bezig zijn. Als het beeld bestaat dat 'de organisatie' doet en beslist, hebben we precies zoiets als 'het algemeen belang is van iedereen en dús van niemand'. Alhoewel wel degelijk individuen het werk doen en beslissen, zijn ze niet aanspreekbaar daarop.

Raar eigenlijk.

'De organisatie' bestaat niet. Maar binnen dat onbestaande verschuilen zich wel enkelingen. Enkelingen, die sámen 'de organisatie' vormen. Dat is echter geen reden om niet aanspreekbaar op hun werk te zijn. Dat zouden we ons goed moeten realiseren:

dat we geneigd zijn te kijken naar organisaties als naar The Wizard Of Oz. Die indrukwekkende tovenaar blijkt de façade van één gewoon mens.

Het is flinterdun ijs waarop we staan.